Zachowek jest instytucją prawa cywilnego zabezpieczająca interesy najbliższej rodziny zmarłego w dwóch przypadkach:

1) przy dziedziczeniu testamentowym – gdy spadkodawca korzystając z prawa rozrządzu swoim majątkiem sporządza testament z pominięciem wybranych osób (np. małżonki czy dzieci),

2) przy dziedziczeniu ustawowym – w sytuacji gdy udział spadkowy spadkobiercy ustawowego (uprawnionego jednocześnie do zachowku) jest niższy niż należny mu zachowek.

Zachowek zgodnie z przepisami jest zawsze roszczeniem o świadczenie pieniężne i może być wypłacany jedynie w formie pieniężnej (nie można zatem dochodzić wydania określonej rzeczy należącej do masy spadkowej). Co do zasady jego wysokość to 1/2 wartości udziału spadkowego jaki przysługiwałby uprawnionemu przy dziedziczeniu testamentowym. Jeśli jednak uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo uprawnionym jest małoletni zstępny spadkodawcy wówczas zachowek stanowi równowartość 2/3 wartości udziału jaki przypadłby mu przy dziedziczeniu ustawowym. Roszczenie to przysługuje uprawnionemu do zachowku wobec osób, które zamiast niego uzyskały prawo do spadku:

1) Spadkobiercy – odpowiadają w pierwszej kolejności, ponoszą odpowiedzialność proporcjonalnie do wysokości udziałów w spadku

2) Zapisobiercy windykacyjni – są zobowiązaniu do zapłaty zachowku w sytuacji gdy spadkobiercy nie są w stanie zapłacić; odpowiedzialność jest tutaj solidarna

3) Obdarowani na podstawie umowy darowizny – jako ostatni odpowiadają obdarowani, jednak warunkiem jest tutaj aby darowizna była zaliczona do spadku ( nie dolicza się do masy spadkowej drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych oraz tych dokonanych sprzed więcej niż 10 lat od otwarcia spadku)

Osoby uprawnione do zachowku wskazuje art. 991 § 1 kc i są to:

– rodzice spadkodawcy – przysługuje tylko w sytuacji gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie zstępnych (dzieci, wnuki)

– małżonek – w chwili śmierci spadkodawcy pozostawał z nim w ważnym związku małżeńskim; zachowek nie przysługuje w sytuacji orzeczonej przez sąd separacji czy po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego

– zstępni (dzieci, wnuki) – zarówno dzieci biologiczne jak i dzieci przysposobione; należy pamiętać, iż w sytuacji gdy żyje dziecko spadkodawcy, wnuki jako dalsi zstępni są pozbawieni uprawnienia wynikającego z zachowku;

Roszczenie o zachowek przechodzi również na zstępnych w następujących sytuacjach:

1) osoba, która została uznana za niegodną dziedziczenia

2) osoba, która odrzuciła spadek

3) osoba wydziedziczona

4) osoba, która zrzekła się dziedziczenia jeśli w umowie ze spadkodawcą zaznaczono, iż zrzeczenie się nie obejmuje zstępnych

Roszczenie o zachowek jako roszczenie cywilnoprawne przedawnia się z upływem 5 lat od momentu ogłoszenia testamentu a w sytuacji gdy takowego nie było od momentu otwarcia spadku (data śmierci spadkodawcy). Bieg przedawnienia może zostać przerwany na skutek podjęcia czynności wskazanych w art. 123 kc.

Wszystkie osoby uprawnione do otrzymania zachowku mogą skorzystać ze zwolnienia z podatku od spadków i darowizn, w myśl art. 4a ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn. Należy pamiętać, iż obowiązek podatkowy powstaje z chwilą otrzymania zachowku, a nie śmierci spadkodawcy. Warunkiem uzyskania zwolnienia z podatku jest złożenie w 6-miesięcznym terminie zawiadomienia o nabyciu zachowku.